Khuyến Học – Ngọn đuốc khai sáng của nước Nhật thời Duy Tân

Không phải là tác phẩm triết học đồ sộ, càng không mang hình hài hàn lâm khô cứng, nhưng chính Khuyến Học lại trở thành "cuốn sách gối đầu giường" của người dân Nhật trong thời kỳ cải cách Minh Trị – thời khắc then chốt quyết định vận mệnh quốc gia.

Phát hành lần đầu với 3,4 triệu bản – con số gây sửng sốt khi dân số Nhật Bản lúc đó chỉ khoảng 35 triệu người – Khuyến Học không đơn thuần là một cuốn sách, mà là một làn sóng tư tưởng, một cuộc cách mạng tinh thần. Thông điệp của Fukuzawa – “Trời không tạo ra người đứng trên người và cũng không tạo ra người đứng dưới người” – như một tiếng sét ngang tai, thách thức trực tiếp vào hệ thống đẳng cấp cứng nhắc vốn tồn tại hàng trăm năm dưới chế độ phong kiến Mạc phủ. Đó không chỉ là một câu nói, mà là lời tuyên ngôn dân chủ đầu tiên vang lên trong lòng Nhật Bản – khởi đầu cho khát vọng bình đẳng và độc lập.

Điểm độc đáo của Khuyến Học nằm ở cách Fukuzawa tiếp cận vấn đề học vấn không như một công cụ để thi cử hay thăng quan tiến chức, mà là nền tảng làm người, là chìa khóa dẫn đến độc lập – cả ở tầm vóc cá nhân lẫn quốc gia. Ông phê phán gay gắt lối học “từ chương”, mù quáng sao chép kinh điển Nho giáo mà xa rời thực tế. Thay vào đó, ông khẳng định: học là để sống một cách chủ động, thực tế và khoa học. Học để hiểu thế giới đang thay đổi. Học để xây dựng một quốc gia tự chủ giữa thời đại thực dân.

Đáng chú ý, Fukuzawa không chủ trương sùng bái phương Tây một cách mù quáng. Ông kêu gọi tiếp thu có chọn lọc – nghĩa là học lấy tinh thần tiến bộ, khoa học, tinh thần pháp trị và tôn trọng cá nhân từ phương Tây, nhưng phải giữ vững bản sắc và độc lập tinh thần của dân tộc.

Nếu Khuyến Học ra đời ở một thời điểm khác, có lẽ nó chỉ là một lời kêu gọi đạo lý cá nhân. Nhưng giữa bối cảnh các cường quốc phương Tây ráo riết áp đặt quyền lực lên toàn bộ châu Á, tác phẩm của Fukuzawa trở thành lời cảnh tỉnh đầy tính chiến lược: không học để sống, để tự chủ, thì sẽ bị khuất phục. Và Nhật Bản đã chọn con đường của Fukuzawa: khai sáng tư duy để bảo vệ độc lập dân tộc.

Từ năm 1872 đến nay, Khuyến Học vẫn luôn được tái bản đều đặn, không chỉ vì giá trị lịch sử mà bởi tinh thần cải cách, tư duy độc lập và khát vọng tự do trong sách vẫn còn nguyên vẹn tính thời sự. Ở bất kỳ thời đại nào, một dân tộc – hay một cá nhân – muốn tiến xa đều cần bắt đầu từ giáo dục đúng nghĩa. Và Khuyến Học chính là lời nhắc nhở mạnh mẽ nhất cho điều đó.

Tường Vy